همه مردم در همه ادوار تاریخی علاقمند و خواستار داستان‌ها و اشعاری بوده‌اند که یا وصف زندگی و دنیای ملموس‌شان باشد و یا از رویاها و افسانه‌ها سخن بگوید. شاید بتوان گفت، از همان روز اولی که انسان خودش را روی زمین دید، ادبیات نیز ساخته شد. تاریخ ادبیات شاید از داستان‌ها و افسانه‌هایی که انسان غارنشین برای هم نوعان خویش روایت می‌کرد، آغاز شد؛ با این حال، بسیاری حماسه گیلگمش را نخستین کتاب بشر می‌دانند.
در هر صورت ادبیات از آغاز، تا به امروز که انواع ادبی بسیاری در میان مردم رواج یافته، دستخوش تغییرات و دگرگونی‌های بسیاری چه در سبک و چه در محتوا شده است. در این مقاله قصد داریم تا با نگاهی کلی به تاریخ ادبیات، سرگذشت ادبیات و انواع آن در جهان را بررسی کنیم.
سرآغاز تاریخ ادبیات جهان
همان‌گونه که اولین نشانه‌های تمدن در منطقه خاورمیانه و در کشورهایی مانند بین‌النهرین و مصر کشف شده، سرآغاز ادبیات را نیز میتوان در همین مناطق جستجو و پیدا کرد. اکثر باستان‌شناسان و نظریه‌پردازان، نقطه شروع ادبیات را تمدن سومر می‌دانند. در واقع در تاریخی حدود دو هزار سال قبل از میلاد، با ایجاد دولت شهرهایی در منطقه بین‌النهرین (عراق امروزی)، مردم مکاتبات و محاسبات مالی خود را بر روی لوح‌های گلی، می‌نوشتند که با توجه به معنی عام ادبیات، میتوان آنها را نخستین صفحات از نخستین نویسنده‌ها دانست.
با این وجود حتی اگر به معنای خاص‌تر ادبیات توجه داشته باشیم و تنها آثار فاخر و متمایزی را که در آنها عنصر تخیل با زندگی واقعی درهم آمیخته، ادبیات بدانیم، میتوان حماسه گیلگمش را اولین اثر ادبی جهان در طول تاریخ دانست. این حماسه نیز توسط تمدن اولیه سومر ساخته و نوشته شده است که در آن به اولین سوال بشری، یعنی چرایی مرگ، پرداخته میشود. در حماسه گیلگمش، بشر آرزوی خود برای جاودانگی را مطرح می‌کند.
همچنین در تمدن مصر نیز خطوط تصویری یا هیروگلیف را نشانه‌هایی از ادبیات آغازین می‌دانند که مجموعه این نوشته‌ها در معابد و مقابر مختلف را با نام کتاب مردگان می‌شناسند. این مسئله که در هر دو تمدن، مرگ موضوع اصلی ادبیات بوده (همانطور که هنوز هم هست)، نشان دهنده اهمیت آن برای انسان و پیوستگی ناخودآگاه جمعی انسان‌ها در طول تاریخ است. گفتنی است، تمدن‌های چین، هند و ایران نیز جزء اولین تمدن‌های دارای ادبیات بوده‌اند که از جمله آثار آنان میتوان به کتاب‌های اوستا و ریگ ودا اشاره کرد.
تاریخ ادبیات باستانی جهان
دوره باستانی ادبیات جهان، مربوط به هزاره اول قبل از میلاد تا دوران قرون وسطی در اروپاست. در این دوره هر کشور و تمدن، ادبیات متفاوت خود را داشتند؛ برای مثال در چین دوره باستانی ادبیات با نگارش کتاب هنر جنگاوری شروع شد، در حالی که در کشورهای غربی مانند یونان باستان، آثاری مانند ایلیاد و ادیسه از هومر، به عنوان ادبیات افسانه‌ای و اساطیری جلوه میکردند.
همچنین با گذشت زمان و ظهور فلاسفه بزرگ در یونان، آثار فلسفی و تاریخی نیز جایی در ادبیات یونان برای خود یافتند. نمایشنامه‌های یونیان نیز جزئی تفکیک نشدنی از ادبیات باستانی آنها هستند که توسط نمایشنامه‌نویسان فاخری مانند آشیل، سوفکل و اوریپید به نگارش درآمدند و مضامین متنوعی را دربرمی‌گرفتند. ادبیات یونان باستان همانند سبک و آثار هنری آنها، در دوران امپراتوری روم و با ادبیات لاتین، توسط نویسندگانی مانند ویرژیل، هوراس و سنت آگوستین ادامه یافت و حتی تا مدت زمان طولانی، به عنوان ادبیات رسمی و مقدس شناخته میشد.
در ایران باستان نیز در دوران اشکانیان و ساسانیان، سرودهای دینی اوستایی و کتاب شاپورگان به زبان پهلوی از پیامبری به نام مانی، جزء مهمترین آثار ادبیات باستانی به شمار می‌روند. از دیگر تمدن‌های مهم که نقش به سزایی در شکل‌گیری ادبیات باستانی جهان داشته‌اند، میتوان به تمدن هند اشاره کرد که متنون مذهبی، عارفانه، اسطوره‌ای و داستانیِ مهمی عرضه کرده است.
تاریخ ادبیات در قرون وسطی
با توجه به جو به شدت مذهبی اروپا در دوران امپراتوری بیزانس و قرون وسطی، ادبیات نیز در این دوره جنبه مذهبی دارد. همچنین نمیتوان تاثیر جنگ‌های مسیحیان با مسلمانان بر ادبیات را انکار کرد. در این دوره آثار بسیاری در زمینه خداشناسی، خداباوری و جهان هستی با تعاریف فلسفی و دینی خلق می‌شوند که یکی از مشهورترین آنها کمدی الهی نوشته دانته آلیگیری است.
لازم به ذکر است که ادبیات عربی و فارسی نیز در این دوره به شدت موثر و پرتحرک بود. با توجه به اینکه زبان عربی، زبان اول و مقدس مسلمانان به شمار می‌رود، بسیاری از کتب مذهبی و ادبی مسلمانان در این دوره به این زبان نوشته شده است؛ از جمله این نویسندگان مهم میتوان به ادیبان بزرگی مانند متنبی، ابونواس و محی الدین اشاره کرد.
ادبیات فارسی نیز توسط شاعران و نویسندگان مهمی مانند خیام، فردوسی، نظامی، مولانا، سعدی، حافظ و بسیاری دیگر، از قرن پنجم تا قرن هفتم در سراسر جهان گسترده شد و توانست به جایگاه ویژه‌ای دست یابد. بخش دیگری از تاریخ ادبیات باستانی جهان مربوط به ادبیات هند و چین و ژاپن است که علاوه بر کتب به نگارش درآمده، از محافل ادبی آنها نیز به عنوان رویدادهای تاثیرگذار بر تاریخ ادبیات یاد میشود.
گفتنی است بخشی از ادبیات سایر کشورها در این دوران با ترجمه به نقاط مختلف دنیا انتقال میافت که یکی از دلایل تاثیرگذاری ادبیات کشورهای مختلف بر یکدیگر می‌باشد؛ به عنوان مثال به دلیل ارتباطات خوب ایران و هند، کتاب‌هایی مانند سندباد، کلیله و دمنه و هزار و یکشب که جزء ادبیات داستانی هندوستان به شمار می‌روند، توسط ادیبان ایرانی، به فارسی ترجمه شده و به این طریق به دیگر کشورها نیز انتقال یافتند.
تاریخ ادبیات در دوران معاصر
تاریخ ادبیات معاصر با کشف قاره آمریکا شروع میشود. یکی از نویسندگان پیشرو در ادبیات معاصر سروانتس اسپانیایی است که با نگارش کتاب دون کیشوت سبک جدیدی را به ادبیات جهان تزریق کرد. در ادامه، آثار ادبیات معاصر بیشتر در زمینه فلسفی ادبی و در کشور فرانسه ظهور میابند و با انقلاب فرانسه دگرگونی‌هایی در تاریخ ادبیات رخ می‌دهد. از جمله نویسندگان موثر بر تاریخ ادبیات معاصر، میتوان به ویلیام شکسپیر، جان میلتون و جاناتان سویفت اشاره کرد که نقش مهمی در شکل‌گیری دوران اولیه ادبیات معاصر داشتند.
در این دوران نویسندگان بزرگی از نقاط مختلف جهان نقش‌آفرینی می‌کنند؛ برای نمونه در روسیه داستایوفسکی و تولستوی جزء ادبیانی هستند که تا امروز طرفداران بسیاری در سراسر دنیا دارند. همچنین مارک تواین آمریکایی با قلم طنز خود و کتابی مانند ماجراهای تام سایر توانست جایگاه بالایی در ادبیات به دست آورد، تا آن جا که ویلیام فاکنر او را پدر ادبیات آمریکا می‌داند. در انگلستان نیز لرد بایرون یکی از پیشروهای ادبیات رمانتیک است که توسط ویکتور هوگو به کمال میرسد.
در آلمان فیلسوفان بزرگی طلوع می‌کنند و ادبیات بیشتر به صورت فلسفی جلوه‌گر میشود. دوره بعدی ادبیات معاصر بعد از جنگ جهانی دوم آغاز میشود و تا به امروز نیز ادامه داشته است. ادبیات در این دوران تاثیر فراوانی از اتفاقات سیاسی و تاریخی گرفته و تحولات بسیاری را در خود تجربه کرده است. مکاتب فکری و ادبی متنوعی مانند دادائیسم، مدرنیسم، پست مدرنیسم و … در ادبیات معاصر جدید ظهور کردند و همچنین با گسترش علم و فناوری و رواج ابزارهای ارتباطی مختلف، شکل و شمایل ادبیات به طور گسترده‌ای متفاوت شده است.
انواع ادبیات جهان
ادبیات در طول تاریخ دستخوش تغییرات و تحولات مختلفی بوده که سبب پیدایش مکاتب و انواع ادبی متنوعی شده است. با توجه به اینکه ادبیات را میتوان از نقطه نظرهای گوناگون بررسی و دسته‌بندی کرد، انواع زیادی نیز میتوان برای آن درنظر گرفت. در ادامه فقط به پنج نوع از ادبیات خواهیم پرداخت.
ادبیات اوتوپیایی
کلمه اتوپیا را نخستین بار افلاطون برای توصیف یک مدینه فاضله به کار برد. این نوع از ادبیات که به آن ادبیات آرمانشهری نیز گفته میشود به آثار فلسفی، مذهبی و سیاسی گفته میشود که در آنها دنیایی در حد کمال توصیف میشود. سنت آگوستین در قرن چهارم میلادی با نگارش کتاب شهر خدا، بهشت مسیحیان را آرمانشهر تعریف می‌کند و سر تامس مور نیز در کتابی با عنوان اوتوپیا، جزیره‌ای خیالی را به تصویر می‌کشد که همه چیز در آن به عالی‌ترین شیوه برای لذت بردن از زندگی فراهم شده است.
ادبیات تعلیمی
در ادبیات تعلیمی هدف نویسنده، تنها آموختن است؛ در واقع آثار ادبی تعلیمی می‌توانند مربوط به مذهب، اخلاق، معنویت و … باشند اما در همه آنها یک ویژگی، اعتقاد، آگاهی یا حکمت به خواننده آموخته میشود. هزیود در هشت قرن قبل از میلاد، با نگارش دو اثر کارها و روزها و شجره‌نامۀ خدایان به ادبیات تعلیمی رونق بخشید. آثار تعلیمی اگرچه در ابتدا به نظم نوشته می‌شدند اما بعدها وارد نثر و ادبیات داستانی نیز شدند که همه آنها ویژگی آموزنده دارند.
ادبیات داستانی
آن دسته از آثار ادبی که یک روایت خلاقانه و ساختگی را با کمترین جنبه واقعی و تاریخی ارائه می‌دهند، در دسته ادبیات داستانی قرار می‌گیرند. اگرچه امروزه فقط به اینگونه آثاری که به نثر نوشته شده‌اند، ادبیات داستانی می‌گویند اما در یک معنای کلی شعر هم می‌تواند جزء ادبیات داستانی باشد. ویژگی دیگری که در آثار ادبیات داستانی به چشم می‌خورد جنبه تخیلی آنهاست، در واقع در بخش‌های مختلف یک اثر ادبی داستانی به اتفاقاتی اشاره میشود که هیچکدام واقعی نیستند و کاملاً ابداع شخص نویسنده می‌باشند.
ادبیات مدنی
ادبیات مدنی نوعی از ادبیات است که در واکنش به نظریه هنر برای هنر و در روسیه ایجاد شد. در واقع در قرن نوزدهم برخی از روشنفکران روسی مانند چرنیشفسکی، بلینسکی و دابرولیویف معتقد بودند که آثار هنری را نباید با معیارهای زیبایی‌شناسی نقد کرد، بلکه هر اثر باید براساس میزان سودبخشی اجتماعی، سیاسی و اخلاقی خود بررسی شود.
ادبیات اعتراضی
اگرچه سرآغاز ادبیات معترض را میتوان به سال‌ها قبل نسبت داد و همچنین مضامین بسیاری را میتوان جزء اینگونه از ادبیات دانست؛ با این حال ادبیات معترض، از اوایل قرن بیستم و در اعتراض به نژادپرستی در آفریقا شکل گرفت. ادبیات اعتراضی شامل داستان، نمایشنامه و شعر اعتراضی است که در جهت احقاق حق یک گروه یا نقد و اعتراض به یک ایدئولوژی سیاسی یا اجتماعی به تحریر درمی‌آید.
