در دنیای روانشناسی، مفهومی به نام طرحواره یا تله ذهنی مطرح است که به طور گسترده‌ای بر رفتارها، احساسات و حتی تصمیمات ما در زندگی تاثیر می‌گذارد. درک بهتر طرحواره‌ها به ما کمک می‌کند تا الگوهای منفی ذهنی و رفتاری خود را بشناسیم و در مسیر بهبود و رشد شخصی قدم برداریم. در این مقاله، با نگاهی عمیق و علمی به بررسی طرحواره‌ها، انواع آن و چگونگی تاثیر آن‌ها بر زندگی ما می‌پردازیم. در مجموعه پریا صادقی شما عزیزان می توانید علاوه بر دریافت مشاوره روانشناسی و مشاوره تلفنی ، نکات آموزشی حوزه روانشناسی را از مجله ما دنبال کنید.
طرحواره یا تله ذهنی چیست؟
طرحواره یا تله ذهنی به الگوهای ثابت و تکراری ذهنی اطلاق می‌شود که در دوران کودکی یا نوجوانی شکل می‌گیرد و در بزرگسالی به صورت ناخودآگاه در تصمیم‌گیری‌ها و رفتارهای ما اثر می‌گذارد. این الگوها از تجربیات اولیه ما با خانواده، دوستان، و جامعه نشات می‌گیرند و زمانی که در شرایط مشابه قرار می‌گیریم، فعال می‌شوند. به بیان ساده، طرحواره‌ها همان باورهای عمیق و نهادینه‌ای هستند که ما درباره خود، دیگران و جهان داریم.
این باورهای بنیادین می‌توانند به مرور زمان ما را در دامی ذهنی بیندازند که برای رهایی از آن‌ها نیاز به خودآگاهی و تلاش مستمر داریم. اگر این طرحواره‌ها شناسایی و اصلاح نشوند، ممکن است باعث بروز مشکلاتی در روابط بین‌فردی، شغلی و حتی سلامت روانی ما شوند.
انواع طرحواره‌ها و تاثیر آن‌ها بر زندگی ما
در روانشناسی، انواع مختلفی از طرحواره‌ها تعریف شده است که هر کدام ویژگی‌ها و تاثیرات خاص خود را دارند. در ادامه به برخی از مهم‌ترین این طرحواره‌ها اشاره می‌کنیم.
۱. طرحواره رهاشدگی
طرحواره رهاشدگی از احساس ناامنی و ترس از ترک شدن توسط عزیزان و افراد نزدیک نشات می‌گیرد. افرادی که دچار این طرحواره هستند، معمولاً روابط عاطفی بی‌ثباتی دارند و همواره از جدایی و تنهایی می‌ترسند. این ترس می‌تواند آن‌ها را به روابط ناسالم سوق دهد یا باعث وابستگی شدید به دیگران شود.
۲. طرحواره بی‌اعتمادی و سوءاستفاده
در این طرحواره، فرد باور دارد که دیگران قابل اعتماد نیستند و ممکن است به او آسیب برسانند. این باور اغلب از تجربیات منفی گذشته، مانند خیانت یا سوءاستفاده عاطفی، به وجود می‌آید. افرادی که این طرحواره را دارند، معمولاً در ایجاد روابط جدید و اعتماد به دیگران مشکل دارند و همواره با ترس از خیانت زندگی می‌کنند.
۳. طرحواره نقص و شرم
طرحواره نقص و شرم مربوط به احساس خودپنداری منفی و باور به این است که فرد ذاتاً ناقص یا ناپسند است. این افراد به سختی می‌توانند خود را دوست داشته باشند و اغلب در روابطشان به خاطر ترس از قضاوت و طرد شدن، احساس ناکارآمدی می‌کنند. این طرحواره می‌تواند منجر به اعتماد به نفس پایین و خودسرزنشی‌های مداوم شود.
۴. طرحواره وابستگی و ناتوانی
افرادی که به این طرحواره دچارند، خود را ناتوان از انجام کارها به‌طور مستقل می‌دانند و همیشه به دیگران وابسته‌اند. این وابستگی می‌تواند در انجام کارهای روزمره یا تصمیم‌گیری‌های مهم، مانند شغل و روابط عاطفی، مشکلاتی ایجاد کند. طرحواره وابستگی از ترس از شکست و اعتماد به نفس پایین نشات می‌گیرد.
۵. طرحواره شکست
این طرحواره باعث می‌شود فرد به باور برسد که همواره در انجام کارها شکست می‌خورد و از موفقیت بی‌بهره است. افراد با این طرحواره معمولاً خود را ناکافی و ناتوان از دستیابی به اهداف می‌دانند و از ریسک و تلاش‌های جدید خودداری می‌کنند.
۶. طرحواره کنترل عاطفی
طرحواره کنترل عاطفی باعث می‌شود فرد از احساسات و عواطف خود فاصله بگیرد و به جای ابراز آن‌ها، آن‌ها را سرکوب کند. این افراد معمولاً در مواجهه با مشکلات، احساسات خود را به طور کامل کنترل می‌کنند و از بروز عواطفی چون ناراحتی یا شادی شدید خودداری می‌کنند. این طرحواره ممکن است به سلامت روان و جسمانی آسیب برساند.
چگونه طرحواره‌ها بر زندگی ما تاثیر می‌گذارند؟
طرحواره‌ها تاثیرات مختلفی بر ابعاد زندگی ما دارند که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از:
تاثیر بر روابط بین‌فردی: طرحواره‌ها باعث شکل‌گیری رفتارها و انتظارات خاصی در روابط ما می‌شوند. مثلاً افرادی با طرحواره رهاشدگی ممکن است در روابطشان رفتارهای چسبنده و کنترل‌گرانه‌ای از خود نشان دهند که منجر به ایجاد تنش و فاصله در رابطه می‌شود.
تاثیر بر تصمیم‌گیری‌ها: طرحواره‌ها اغلب باعث می‌شوند تا تصمیماتی بگیریم که با باورهای عمیق ما همخوانی دارند. برای مثال، کسی که دارای طرحواره شکست است، از موقعیت‌های جدید و چالش‌های شغلی پرهیز می‌کند و فرصت‌های رشد و پیشرفت را از دست می‌دهد.
تاثیر بر سلامت روانی: طرحواره‌ها می‌توانند باعث ایجاد اضطراب، افسردگی و احساس ناکافی بودن در فرد شوند. این حالات روانی به مرور زمان به کاهش کیفیت زندگی و آسیب به سلامت روانی منجر می‌شوند.
چگونه می‌توان از طرحواره‌ها رهایی یافت؟
خوشبختانه، روش‌هایی برای شناسایی و اصلاح طرحواره‌ها وجود دارد که به ما کمک می‌کند از تله‌های ذهنی خود رهایی یابیم و زندگی بهتری را تجربه کنیم. در ادامه به برخی از این روش‌ها اشاره می‌کنیم.
۱. خودآگاهی و شناسایی طرحواره‌ها
اولین گام برای رهایی از طرحواره‌ها، شناسایی و درک عمیق این الگوها در خود است. با کمک تمرین‌های خودآگاهی و پرسش از خود می‌توانیم باورهای محدودکننده و الگوهای منفی را شناسایی کرده و آگاهانه با آن‌ها برخورد کنیم.
۲. روان‌درمانی شناختی-رفتاری (CBT)
روان‌درمانی شناختی-رفتاری یکی از روش‌های موثر برای تغییر طرحواره‌هاست. این روش درمانی به ما کمک می‌کند تا باورهای غلط و منفی خود را شناسایی و آن‌ها را با باورهای مثبت و واقع‌بینانه جایگزین کنیم. روان‌درمانی شناختی-رفتاری می‌تواند در طول زمان تاثیرات عمیقی بر الگوهای رفتاری و فکری ما بگذارد.
۳. تمرین‌های ذهن‌آگاهی (Mindfulness)
تمرین‌های ذهن‌آگاهی به ما کمک می‌کنند تا در لحظه حاضر زندگی کنیم و از الگوهای منفی ذهنی فاصله بگیریم. با تمرکز بر احساسات و تجربیات کنونی، می‌توانیم به مرور از دام طرحواره‌ها رها شویم و با آرامش بیشتری به زندگی نگاه کنیم.
۴. ایجاد روابط سالم و حمایتی
روابط سالم و حمایت‌کننده می‌توانند به ما کمک کنند تا از طرحواره‌های منفی دوری کنیم و باورهای مثبت‌تری نسبت به خود و دیگران ایجاد کنیم. حضور در کنار افرادی که به ما اعتماد دارند و ما را حمایت می‌کنند، می‌تواند به بهبود خودپنداری و افزایش اعتماد به نفس کمک کند.
۵. تقویت مهارت‌های مقابله‌ای
یادگیری مهارت‌های مقابله‌ای سالم، مانند تنظیم عواطف، حل مسئله و مهارت‌های اجتماعی، به ما کمک می‌کند تا به شیوه‌ای مثبت و سازنده با چالش‌ها و استرس‌های زندگی روبه‌رو شویم. این مهارت‌ها ما را از تکرار رفتارهای منفی مرتبط با طرحواره‌ها بازمی‌دارند.
نتیجه‌گیری
طرحواره‌ها یا تله‌های ذهنی، بخش‌هایی از شخصیت ما هستند که ممکن است تاثیرات منفی بر زندگی و روابط ما داشته باشند. با این حال، با شناخت، آگاهی و تلاش می‌توانیم این الگوهای ذهنی را تغییر دهیم و به سوی رشد شخصی و زندگی بهتر گام برداریم. درک و اصلاح طرحواره‌ها یکی از مهم‌ترین گام‌ها برای داشتن روابط سالم، تصمیم‌گیری‌های آگاهانه و سلامت روانی پایدار است. در آخر شما عزیزان می توانید برای مشاوره روانشناسی و مراجعه به پزشک با ما در تماس باشید
هر هفته میتوانید جدیدترین مقالات حوزه روانشناسی را در بخش مجله روانشناسی پریا صادقی دنبال کنید.
